दिवंगत समयप्रति हार्दिक श्रद्धाञ्जली

कति छिट्टै दुई वर्ष बितिसकेछन् । मान्छे बित्दा मृत्यूसंस्कार पूरा गर्ने गरिन्छ । तर समय बित्दा हामीलाई कुनै मृत्यूसंस्कारको टन्टा बेसाउनुपर्दैन । समयको मृत्यू त वर्षमा मात्र होइन दशकमा, शतकमा वा युगमा पनि हुन्छ । महिना, हप्ता, दिन, घण्टा, मिनेट, पल, सेकेन्ड र क्षण क्षणमा पनि समयको मृत्यू भैरहेको हुन्छ । समय बित्दा हाम्रा परेली भिज्दैनन् । आशौच बार्नुपर्दैन । श्रद्धाञ्जलीको औपचारिकता पूरा गर्नुपर्दैन । बारम्बार मृत्यू भैरहने समयप्रति कसैलाई पनि चासो छैन । क्या आनन्द ।

प्रसङ्गको आमूल परिवर्तन गरेर कला क्षेत्रतिर प्रवेश गरौँ । कलामध्ये मलाई बालकला मनोत्तेजक लाग्छ । बालकला भन्नेबित्तिकै म सरिताजीकी दश वर्षीय छोरीलाई सम्झन्छु । उनी नृत्यअभिनय गर्दा दश ठाउँमा शरीरका अङ्गहरु भाँच्न सक्छिन् । वा ज्ञानुजीकी छोरी जसले भाव अभिनयमा अब्बल छिन् । रोऊ भन्नेबित्तिकै आँखाबाट आँशुका धाराहरू छुटाउन सक्छिन् । म यिनीहरूको कलाले औधी प्रभावित भएको छु । यस्ता बालकलाकारसँग रमाउन पाउँदा मलाई समय बितेको पत्तो पनि हुँदैन ।

हो, पछिल्ला दुईवटा वर्ष नबित्दै । म सरिताजीकी छोरी भेट्न सानोठिमी पुगेँ । संयोग कस्तो परेछ भने आमाछोरी नै नेपालगन्ज पुगेको बेला परेछ । पुरानो मित्र रमेशजीसँग मात्र भेट भयो । मैले उहाँसँग रूकुमकोटको इतिहासको बारेमा पनि नाटक तयार गरेको बताएँ । त्यसको लागि बालकलाकारको साथसाथै अन्य समन्वयको लागि उहाँसँग हात पसारेँ ।

रमेशजीले जिल्लवासी गौतमजीलाई भेटेपछि यो समस्याको हल हुने कुरा बताउँदै सम्पर्क नम्बर टिपाइदिनुभयो । मैले गौतमजीलाई तत्कालै फोन लगाएँ । सुरुमा आफ्नो छोट्करी परिचय दिएँ । परिचय भन्नाले साहित्य अनुरागीको हिसाबले । उहाँमा पनि नाटक मन्चनमा केही रूचीजस्तो छनक देखियो । तत्कालै सहयोग गर्न सकिने वचन दिनुभयो । मैले उहाँलाई जतिसक्दो छिटो भेट्ने इरादा बताएँ । उहाँले नाइनास्ती गर्नुभएन । कुरै कुरामा उहाँले मेरो घर सोध्नुभयो । मैले ‘सोलाबाङ’ हो भनेँ । उहाँले जिज्ञासा राखिहाल्नुभयो, “तपाईँ कतै उही पूर्णबहादुर त होइन जसको भर्खरै रेल विभागमा सरुवा गरिएको छ ?”

“हो हो, म त्यही हुँ । भन्नुहोस् म तपाईँलाई कहिले भेटूँ ?” भनेँ मैले ।

उहाँले आफू केही समय उपत्यका बाहिर नै रहने र उपत्यकाभित्र आएपछि आफै फोन सम्पर्क गर्ने बताउनुभयो । त्यसपछि उहाँको फोन कहिल्यै आएन । मैले पनि उहाँलाई खोज्दै हिड्नुपर्ने आवश्यकता  ठानिनँ ।

म उस बेला तीनछक परिनँ जति अहिले पर्ने गर्छु । जतिसुकै निकटतम साथीलाई पनि मैले वर्तमानमा काम गरिरहेको अफिसको नाम याद रहँदैन । मैले प्रत्येक भेटमा दोहोर्‍याउनै पर्छ । तर उहाँलाई एकैचोटी कसरी कण्ठस्थ भयो होला चिन्दै नचिनेको कर्मचारी कार्यरत अफिसको नाम ? समय जति बित्दै जान्छ त्यति त्यति म यस बारेमा चित खाँदै जान्छु ।

रेल विभागमा आउनुपूर्व म एकजना मित्रसँग निकटतम हुन पुगेको थिएँ । उहाँ हुनुहुन्थ्यो ढकालजी । आसपासका जिल्लामा काम गर्ने भएकोले दुईचार पाइला हिँड्दा नै उहाँ मेरो भावनासँग पनि नजिकिइसक्नुभएको थियो । म काठमाण्डौमा सरुवा हुन चाहन्थेँ । सरूवा हुनु मेरो आफ्नै प्रकारको बाध्यता थियो । मेरो नाम उहाँको सरुवा लिष्टमा चढेको थियो । मेरो सरुवा हुनुभन्दा महिनादिन पहिले नै उहाँले यो लटमा सरुवा हुने अरू १६ जना कर्मचारीको नाम सुनाउनुभएको थियो । समय आएपछि ठ्याक्कै त्यही संख्यामा हाम्रो सरुवा भएको थियो । १६ जनामध्ये १२ जनाको उहाँले भने भनेकै तततत् ठाउँमा सरुवा भएको थियो । तर बिडम्बना उहाँको आफ्नै सरुवा पूर्वघोषित कार्यालयमा भएको थिएन । उहाँ म र अरु २ जना कर्मचारी मात्र पूर्व नियोजित ठाउँभन्दा अन्यत्र सरुवा गरियौँ ।

मैले जुन समस्याको हलको लागि सरुवा मागेको थिएँ, त्यसको ठीक विपरीत मेरो सरुवा हुन पुगेको थियो । मलाई लामो यात्रा गर्दा रिङ्टा लाग्ने रोगले हुनुसम्म सताएको थियो । मेरो श्रीमती पनि रोगले ग्रसित थिइन् । जागिर पनि गर्न पनि पाइयोस् र रोगको उपचार गर्न पनि सहज होस् भन्ने हेतु नै सरुवा मागेको थिएँ । तर घर अपायक सरुवाले त्यसपछि झनै समस्या बल्झिएको थियो ।

देशमा धेरै मेची महाकाली बगिसकेका छन् । देशले प्रविधि र विकासमा अविश्वसनीय फड्को मारिसकेको छ । तर प्रशासनिक फड्को कता र कसरी मारेको छ भन्ने कुरा कुनै कार्यालयका हाकिमको दैलो टेक्दा ज्ञात भैहाल्छ । प्रशासन सुधार हेर्न कुनै पनि प्रशासन सुधार आयोगबाट निर्मित ठेलीभित्र खोज्नै पर्दैन । जस्तो कि सरुवाकै कुरा गरौँ । भन्नै पर्दैन कि कसैको सरुवा निकै आसानी तरीकाबाट भैरहेको हुन्छ भने कसैको मरिगए हुँदैन । त्यसको पछाडि कहिले मर्ने त कहिले जाग्ने मापदण्डका तानाबाना पनि हुन्छन् । कसैलाई एउटै तहमा निवेदन गर्नेबित्तिकै चाहेकै ठाउँमा सरुवा भैहाल्छ भने कसैलाई अनेकौँ चरणहरु पार गर्न बाध्य तुल्याइन्छ । तर केही गरी हुँदै हुँदैन । ती कुनै चरणबाट पनि आफ्नो सुनुवाइ हुने लक्षण नदेखिएमा मात्र कर्मचारीले सर्वोच्च कार्यकारीको ढोका घच्घच्याउन पुग्दछ । त्यो ठूलो ढोकासम्म पुग्न उसले निकै मिहनत र समय खर्च गरेको हुन्छ, निकै वेदना सहेको हुन्छ ।

गुनासो सुनुवाइ होला कि भनी जब कुनै पीडित कर्मचारी ठूलै ढोका घचघच्याउने निर्णय गर्छ परिणाम भने विपरीत निस्किन्छ । सर्वोच्च कुर्सीमा बिराजमान हाकिमसाबले पिडीतको कुरा सुन्नुको बदला या त राजिनामा दिनुपर्ने या त कारवाही गरिने धम्की दिएर त्यस्ता निरिह कर्मचारीलाई हप्काएर रित्तो हात फर्काइदिन्छ । हाकिमले आफ्नो निर्णयमा टसको मस नहुने प्रतिज्ञा गर्दछ । जुन निर्णय आफूले गरेको हो कि अरुको रबरस्टाम्प मात्र बनेका भन्ने समेत कुरामा सुइँपत्तो रहँदैन उसैको स्वर ठूलो हुन पुग्दछ । राजनीतिक एवम् प्रशासनिक बजारमा उसैको बोली धमाधम बिक्छ । के गर्नुहुन्छ ?

जहाँ मनोमानी बर्जित हुनुपर्थ्यो त्यही मौलाइरहेको हुन्छ । सरुवा वा पदस्थापनमा राजनीति वा कर्मचारी संगठनको मात्र होइन विकास निर्माणका ठेकेदारहरु, नातागोता, भनसुन धेरै तत्त्वको भूमिकाको योग रहने गरेको छ । अन्य कुरामा वस्तुनिष्ठ ऐनकानुन खोजिने तर कर्मचारी खटाउनेजस्तो सर्वाधिक महत्त्वको कुरामा भने पहिलेदेखि नै अवाञ्छित चलखेलले काम गरिरहेको छ । काग कराइरहन्छ, पीना सुकिरहन्छ ।

गलत व्यक्तिलाई गलत ठाउँमा पठाएर राज्यले बेहोर्नुपरेको फजुल लागतको लेखाजोखा अहिलेसम्म हुनसकेको छैन । त्यो कुरा त परै जावस् एउटा कर्मचारीले घर नजिकैको अफिसमा काम गर्ने सम्भावना हुँदाहुँदै अर्को टाढाको ठाउँमा हुत्त्याएर बढ्न जाने आवागमन खर्च वा दुर्घटना खर्चको कुनै लेखाजोखा गरिँदैन । यही कारणले उत्पन्न अत्यधिक तनावको मूल्य के हुन्छ भन्ने हेक्का हुने झन् कुरै भएन । मनोमानी गरेको सरूवाको क्षतिपूर्ति सम्बन्धित पदाधिकारीबाट असूल गरिने ऐन नियममै व्यवस्था गरिए सरूवामा केही विवेक अपनाउँदा हुन् । अति गरे खति हुन्छ भन्ने उखान चरितार्थ हुनै छोडेको छ ।

अहिले अनेकौँ साथीहरुले मलाई सोधिरहन्छन्, “तेरो आफ्नै दाइ अर्थमन्त्री भएका छन् केरे, राम्रो ठाउँमा सरूवा हुने चान्स प्रबल छ । बल गर् है जेठा बल गर् ।” तर मैले भने आफ्नो सरुवाको लागि अर्थमन्त्रीकहाँ नै पुग्नुपर्छ भन्ने कुरा जान्दिनँ । बाध्यतावश् पुगेछु भने पनि अर्थमन्त्रीले चिन्छन् जस्तो लाग्दैन । म कुनै आकर्षक भनिएको अज्ञात ठाउँको खोजीमा हिँडेको मान्छे पनि होइन । तर भेटिएमा यत्ति सुझाव दिने भने मन छः अर्थमन्त्रीज्यू, वर्षौँवर्षदेखि जरा गाडेर बसेको र अहिले तपाईँको मातहत परेको मनोमानीलाई कुनै जात, रङ नचिनिने गरी जरैदेखि उल्टाइदिनुहोस् ।

फेरि मेरो स्वार्थप्रेरित प्रसङ्गलाई यहीँ स्थगन गरेर पछाडि फर्कौँ ।

मैले आजसम्म सुनिरहेको वाक्यांश ‘समय बित्छ !’ भन्ने मात्र हो । ‘समय जन्मन्छ !’ भनेर आजसम्म कसैले भनेको याद छैन । सुन्दै नसुनेको कुरा मैले यसको सुरुवातमै व्यक्त गर्न सक्ने कुरा पनि भएन ।

नजन्मिएरै बित्ने कुनै त्यस्तो कुराको यो संसारमा अस्तित्व होलाजस्तो पनि लाग्दैन । समय जन्मन्छ, अनि मात्र बित्छ । अर्को कुरा केचाँहि सत्य हो भने क्षण क्षणमा जन्मिरहने समय कसैको लागि क्षण क्षणमा मरिरहेको हुन्छ भने कसैको लागि त्यही समय जुगौँ जुग बाँचिरहन्छ ।

क्षणक्षणमा जन्मिने समय मर्न नदिएर जोगाइ राखियो भने आफू बाँचुन्जेल त पुग्छ नै आफू मरेर गए पनि त्यो समय बाँचिरहन पनि सक्छ ।

समयलाई बचाएर काम छैन भन्नेहरु पनि छन् । बूढेसकालमा त यत्तिकै समय उब्रिरहेको हुन्छ रे । समय छेल्दोफाल्दो हुन्छ रे । यदि त्यसो हो भने बूढेसकालसम्म समय जोगाएर राखेको पनि के काम ? मूल्यहीन समयलाई खर्च गर्ने र मूल्यवान समयलाई बचाउनुपर्ने पो हो कि ?

समय बचाउँछु भन्नु त सजिलो छ तर बचाउनु त्यति सजिलोचाँहि अवश्य छैन । युगलाई कष्टसाध्य प्रसवपीडामा पारेर जन्मेको नवजात समयलाई निकै जतनसाथ हुर्काउनुपर्‍यो । दिनहुँ नुहाइधुवाइ गर्नुपर्‍यो । दिनरात तेल घसाउनुपर्‍यो । छाकछाकमा मिठो खुवाउनुपर्‍यो । झोलिलो पियानुपर्‍यो । यति गर्दा गर्दै पनि अनेक रोग समयमाथि नै लाग्छन् । ओखतीमूलो गर्नैपर्‍यो । अरु काम छोडेर थोडै समय जोगाउनपट्टि लागिन्छ र ? अनेक कष्टसाध्य यत्नसाथ समय जोगायो जोगायो, पछि उसैले आफूलाई चिन्दैन । के गर्नुहुन्छ ?

भनिन्छ समय कसैको वशमा हुँदैन । तर यो भन्नको लागि मात्र हो । समय कसैको वशमा छ पनि, छैन पनि ।

इतिहास कसैको वशमा परेको समयको नाम हो । पुस्तकालय कसैको वशमा परेको समयको नाम हो । विचार कसैको वशमा परेको समयको नाम हो । तपाईँले तपाईँको वरिपरि जे जेलाई नाम दिन सक्नुहुन्छ ती सबै नामहरु कसै न कसैको वशमा परेका समयहरु हुन् । तसर्थ समय कसैको वशमा परेको इतिहास, वर्तमान र भविष्य पनि हो । संसारमा पल्लवित माया, मोह, अहंकार, रिस, लोभ, पाप, धर्म, प्रेम, विश्वास, अविश्वास सबै समयलाई बन्दी तुल्याउन खोज्नेहरुबाट निस्किएका विविध भावहरु हुन् ।

निरीहहरुले मात्र समयमा आफ्नो वशमा पार्न सक्दैनन् । समय पनि यति अहंकारी हुन्छ कि निरीहको वशमा कहिले पर्न चाहँदैन । प्रजातन्त्र, लोकतन्त्र, गणतन्त्र, समानता, समता, समावेशिता, आरक्षण जे जे भनिए तापनि ती निरीहलाई शन्त्याउनको लागि प्रयोग गरिने अस्त्र मात्र हुन् । वा निरीहलाई चटाउन खोजेको गुलियोले बेरिएका तितो समय सिवाय केही होइनन् । त्यो चाटे पनि पग्लिन्छ, नचाटे पनि पग्लिन्छ । र हात लाग्छ तितो समय मात्र । चटाउनेको भागमा परेको समय मूल्यवान ठानिन्छ र चाट्नेको भागमा परेको समय मूल्यहीन ठानिन्छ । फरक यति हो वस् ।

हुन त मेरो विचार पोख्ने यो समय कसैको लागि मूल्यहीन देखिएला । कसैले अरूको समय मूल्यहीन देखेपछि नै उपेक्षा गरिने हो । जसको समय मूल्यवानजस्तो लाग्छ उसैको पछि लोभीपापीहरु दौडिने हुन् । यसरी सबैको लागि क्षण क्षणमा जन्मिने समयजस्तो अदृश्य, अस्पृश्य चिजलाई पनि मूल्यहीन र मूल्यवान भनी वर्गीकृत गर्नुपर्दा निकै दुःख लागेको छ ।

दिवंगत समयप्रति हार्दिक श्रद्धाञ्जली । शोकसन्तप्त आफन्तजनप्रति गहिरो समवेदना ।

नयाँ जन्मने समयप्रति जन्मक्षणको मस्तै मस्तै शुभकामना ।