श्रीमद्‍भागवतगीता सार

श्रीमद्‌भगवद्‌गीता सारसंक्षेप चौधौँ अध्याय

श्रीमद्‌भगवद्‌गीता

यथारूप

कृष्णकृपामूर्ति

श्री श्रीमद् ए.सी. भक्तिवेदान्त स्वामी प्रभुपाद

संस्थापकाचार्यः अन्तर्राष्ट्रिय कृष्णभावनामृत संघ

अंग्रेजी नेपाली रूपान्तर

नारायणप्रसाद अधिकारी ‘वादरायण’

 

 

अध्याय – चौध

प्रकृतिका तीन गुण

 

श्रीभगवानुवाच

परं भूयः प्रवक्ष्यामि ज्ञानानं ज्ञानमुत्तमम् ।

यज्ज्ञात्वा मुनयः सर्वे परां सिद्धिमितो गताः ॥१॥

(भगवान्‍ले भन्नुभयो – अब फेरि म तिमीलाई ज्ञानहरूमा श्रेष्ठ परमज्ञान बताउँछु, जसलाई जानेर सम्पूर्ण मुनिहरूले परमशान्ति प्राप्त गरे ।)

 

इदं ज्ञानमुपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः ।

सर्गेपि नोपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च ॥२॥

 

(यो ज्ञानमा स्थिर भएर मानिसले मेरै दिव्य स्वभाव प्राप्त गर्दछ । यसरी ज्ञानमा स्थिर भएको मानिस न सृष्टि हुँदा उत्पन्न हुन्छ न त प्रलय हुँदा नै विचलित हुन्छ ।)

 

मम योनिर्महद्‍ब्रह्म तस्मिन्गर्भं दधाम्यहम् ।

सम्भवः सर्वभूतानां ततो भवति भारत ॥३॥

(हे भारत, ब्रह्म नामक सम्पूर्ण भौतिक वस्तु नै जन्मको स्रोत हो र मैले त्यही ब्रह्मलाई गर्भमा स्थापित गरिदिन्छु । यसरी समस्त जीवात्माको जन्म हुन्छ ।)

 

सर्वयोनिषु कौन्तेय मूर्तयः सम्भवन्ति याः ।

तासां ब्रह्म महद्योनिरहं बीजप्रदः पिताः ॥४॥

(हे कुन्तीपुत्र, यो भौतिक जगतमा जन्म लिएर आएका जति पनि जीवयोनिहरू छन्, ती सबैको बीजदाता पिता म नै हुँ, यो तिमीले बुझ्नुपर्छ ।)

 

सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसम्भवाः ।

निबध्नन्ति महाबाहो देहे देहिनमव्ययम् ॥५॥

(हे महाबाहु अर्जुन, भौतिक प्रकृति सत्त्व, रज र तम यी तीन गुणले युक्त छ, जब जीवात्माहरू यस प्रकृतिका सम्पर्कमा आउँछन् ती गुणहरूले तिनलाई बद्ध बनाइदिन्छन् ।)

 

तत्र सत्त्वं निर्मलत्वात्प्रकाशकमनामयम् ।

सुखसङ्गेन बध्नाति ज्ञानसङ्गेन चानघ ॥६॥

(हे निष्पाप अर्जुन, सतोगुण अन्य गुणहरूभन्दा पवित्रतम् हुनाले, यो प्रकाशमय छ र यसले समस्त पापकर्महरूबाट मानिसलाई मुक्त गराउँछ । अनि यस गुणमा अवस्थित व्यक्ति सुख र ज्ञानभावद्वारा बद्ध हुन्छ ।)

 

रजो रागात्मकं विद्धि तृष्णासङ्गसमुद्भवम् ।

तन्निबध्नाति कौन्तेय कर्मसङ्गेन देहनम् ॥७॥

(हे कौन्तेय, असीम आकांक्षा तथा तृष्णाद्वारा रजोगुणको जन्म हुन्छ । यसकै कारणले देहधारी जीवात्मा सांसारिक कर्मका बन्धनमा बाँधिन्छन् ।)

 

तमस्त्वज्ञानजं विद्वि मोहनं सर्वदेहिनाम् ।

प्रमादालस्यनिद्राभिस्तन्निबध्नाति भारत ॥८॥
(हे भारत, अज्ञानबाट उत्पन्न तमोगुण नै जीवात्माको मोह हो । पागलपन, आलस्य र नीद यसका प्रतिफल हुन्, यिनले जीमात्मालाई बाँध्दछन् ।)

 

सत्त्वं सुखे सञ्‍जयति रजः कर्मणि भारत ।

ज्ञानमावृत्य तु तमः प्रमादे सञ्‍जयत्युत ॥९॥

(हे भरतपुत्र, सतोगुणले मानिसलाई सुखमा आवद्ध गरिदिन्छ, रजोगुणले सकाम कर्ममा आवद्ध गराउँछ र तमोगुणले ज्ञानलाई ढाकेर मानिसलाई पागलपनप्रति आवद्ध गराउँछ ।)

 

रजस्तमश्चाभिभूय सत्त्वं भवति भारत ।

रजः सत्त्वं तमश्चैव तमः सत्त्वं रजस्तथा ॥१०॥

(हे भारत, कहिले रजोगुण र तमोगुणलाई जितरेर सतोगुण प्रमुख हुन्छ, कहिले रजोगुणले सतोगुण र तमोगुणलाई पराजित गर्दछ, कहिले सतोगुण र रजोगुणलाई तमोगुणले पराजित गर्दछ । यसरी सधैँ प्रमुख बन्नका लागि गुणहरूमा प्रतिस्पर्धा भइरहन्छ ।)

 

सर्वद्वारेषु देहेस्मिन्प्रकाश उपजायते ।

ज्ञानं यदा तदा विद्याद्विवृद्धं सत्त्वमित्युत ॥११॥

(जब शरीरका सबै ढोकाहरू ज्ञानका प्रकाशले प्रकाशित हुन्छन्, त्यसबखत सतोगुण व्यक्त भएको अनुभव गर्न सकिन्छ ।)

 

लोभः प्रवृत्तिरारम्भः कर्मणामशमः स्पृहा ।

रजस्येतानि जायन्ते विवृद्धे भरतर्षभ ॥१२॥

(हे भरतवंशमा प्रमुख, रजोगुणको वृद्धि हुँदा अत्यन्त आसक्ति, सकाम कर्म, तीव्र प्रयत्‍न, अनियन्त्रित चाहना र लालसावृद्धिका लक्षणहरू देखा पर्दछन् ।)

 

अप्रकाशोप्रवृत्तिश्‍च प्रमादो मोह एव च ।

तमस्येतानि जायन्ते विवृद्धे कुरुनन्दन ॥१३॥

(हे कुरुनन्दन, तमोगुणको वृद्धि हुँदा अन्धकार, जडता, उन्मत्तता र मोह जस्ता कुराहरू प्रकट हुन्छन् ।)

 

यदा सत्त्वे प्रवृद्धे तु प्रलयं याति देहभूत् ।

तदोत्तमविदां लोकानमलान्प्रतिपद्यते ॥१४॥

(सतोगुणी मानिस मरेपछि महर्षिहरूको पवित्र तथा उच्च लोक प्राप्त गर्छ ।)

 

रजसि प्रलयं गत्वा कर्मसङ्गिसु जायते ।

तथा प्रलीनस्तमसि मूढयोनिषु जायते ॥१५॥

(रजोगुणमा रहेर मर्ने मानिसले सकाम कर्मीहरूका बीचमा गएर जन्म लिन्छ भने तमोगुणमा मर्नेले पशुजगतमा जन्म पाउँछ ।)

 

कर्मणः सुकृतस्याहुः सात्विकं निर्मलं फलम् ।

रजसस्तु फलं दुःखमज्ञानं तमसः फलम् ॥१६॥

(पुण्यकर्मको फल शुद्ध हुन्छ र त्यसलाई सतोगुणी भनिन्छ । रजोगुणमा गरिएका कर्मको फल दुःखदायी हुन्छ र तमोगुणमा रहेर  सम्पन्न गरिएका कर्मको फल मूर्खतापूर्ण हुन्छ ।)

सत्त्वात्सञ्जायते ज्ञानं रजसो लोभ एव च ।

प्रमादमोहौ तमसो भवतोज्ञानमेव च ॥१७॥

(सतोगुणबाट असली ज्ञानको विकास हुन्छ, रजोगुणबाट लोभको विकास हुन्छ र तमोगुणबाट मूर्खता, पालगपन र मोह वा भ्रमको विकास हुन्छ ।)

 

ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः ।

जघन्यगुणवृत्तिस्था अधो गच्छन्ति तामसाः ॥१८॥

(सतोगुणी व्यक्तिहरू क्रमशः माथिल्ला उच्च लोकहरूमा जान्छन्, रजोगुणीहरू यसै पृथ्वीलोकमा बस्छन् र तमोगुणीहरू तलतिरका नारकीय लोकहरूमा जान्छन् ।)

 

नान्यं गुणेभ्यः कर्तारं यदा द्रष्टानुपश्यति ।

गुणेभ्यश्‍च परं वेत्ति मद्‍भावं सोधिगच्छति ॥१९॥

(सम्पूर्ण काम गर्ने कर्ता प्रकृतिका तीन गुणहरू बाहेक अरु कोही होइन भन्ने कुरा जसले राम्रोसँग देख्दछ, त्यसले यो सम्पूर्ण गुणहरूभन्दा पर रहेको परमेश्वरलाई जान्दछ र अन्तमा मेरै दिव्य स्वभावलाई प्राप्त गर्दछ ।)

 

गुणानेतानतीत्य त्रीन्देही देहसमुद्भवान् ।

जन्ममृत्युजरादुःखैर्विमुक्तोमृतमश्नुते ॥२०॥

(भौतिक शरीरसँग सम्बन्धित प्रकृतिका यी तीन गुणहरूलाई नाघ्न सक्ने मानिस जन्म, मृत्यु, बुढ्याँइ र त्यसबाट हुने कष्टबाट मुक्त हुन सक्छ र यसै जीवनमा अमृतत्त्व प्राप्त गर्न सफल हुन्छ ।)

 

अर्जुन उवाच

कैर्लिङ्गैस्त्रीन्गुणानेतानतीतो भवति प्रभो ।

किमाचारः कथं चैतांस्त्रीन्गुणानतिवर्तते ॥२१॥

(अर्जुनले सोधे – हे भगवान्, कुन लक्षण देखेर हामी यो मानिस तीन गुणहरूभन्दा पर छ भन्ने जान्दछौँ ? त्यस्ता व्यक्तिको व्यवहार कस्तो हुन्छ ? र प्रकृतिका गुणहरूलाई उसले कसरी पार गर्दछ ? )

 

श्रीभगवानुवाच

प्रकाशं च प्रवृत्तिं च मोहमेव च पाण्डव ।

न द्वेष्टि सम्प्रवृत्तानि न निवृत्तानि काङ्क्षति ॥२२॥

उदासीनवदासीनो गुणैर्यो न विचाल्यते ।

गुणा वर्तन्त इत्येवं योवतिष्ठति नेङ्गते ॥२३॥

समदुःखसुखः स्वस्थः समालोष्टाश्मकाञ्‍चन ।

तुल्यप्रियाप्रियो धीरस्तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः ॥२४॥

मानापमानयोस्तुल्यस्तुल्यो मित्रारिपक्षयोः ।

सर्वारम्भपरित्यागी गुणातीतः स उच्चते ॥२५॥

(भगवान्‍ले भन्नुभयो – जसले प्रकाश, आसक्ति र मोह जस्ता कुरा उपस्थित हुँदा तिनीहरूप्रति द्वेष वा घृणा गर्दैन र फेरि यी चिजहरू लोप हुँदा यिनको चाहना पनि गर्दैन, भौतिक गुणहरूका यी सम्पूर्ण प्रतिक्रियाबाट जो अविचलित तथा निश्‍चल रहन्छ, केवल गुणहरू मात्रै क्रियाशील रहन्छन् भन्ने जानेर जो दिव्य र तटस्थ रहन्छ, सुख र दुःखलाई समान ठानेर जो आफैमा स्थित छ, जसले माटोको डल्लो, ढुङ्गो र सुनलाई समान दृष्टिले देख्दछ, इच्छित र अनिच्छित अवस्था उपस्थित हुँदा जो समभावमा रहन्छ, जसले शत्रु र मित्र दुवै पक्षप्रति समान व्यवहार गर्दछ, जसले सम्पूर्ण भौतिक क्रियाकलापको परित्याग गरेको छ, त्यस्तो व्यक्तिलाई प्रकृतिका गुणहरूदेखि पर रहेको मानिन्छ ।)

 

मां च योव्यभिचारेण भक्तियोगेन सेवते ।

स गुणान्समतीत्यैतान्ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥२६॥

(जुनसुकै परिस्थितिमा पनि अखण्ड भावले पूर्णतया भगवद्‍भक्तिमा संलग्न हुने व्यक्ति भौतिक प्रकृतिका गुणहरूलाई तत्काल पार गरेर ब्रह्मको स्तरसम्म पुग्दछ ।)

 

ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहममृतस्यव्ययस्य च ।

शाश्वतस्य च धर्मस्य सुखस्येकान्तिकस्य च ॥२७॥

(अमर, अविनाशी, शाश्वत र परमसुखको स्वाभाविक अवस्थास्वरूप निराकार ब्रह्मको आधार पनि म नै हुँ ।)

 

यस प्रकार श्रीमद्‍भगवद्‍गीता ग्रन्थअन्तर्गत प्रकृतिका तीन गुण शीर्षक चौधौँ अध्यायको भक्तिवेदान्त तात्पर्य समाप्त भयो ।

 

 

Loading

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *