सामान्य जीवन शैली, तार्किक कुरा र मिलनसार व्यवहार देवी वलीका विशेषता हुन । पश्चिम रुकुमकी नेकपाकी नेता वलीले जिल्ला देखि कर्णाली प्रदेशसभासम्म आफ्नो गहकिलो प्रस्तुतीबाटै आफूलाई चिनाएकी छिन् । उनलाई थप चिनाउन सेरोफेरोले बाल्यकाल देखिका संघर्ष र जीवनका भित्री पाटोहरुलाई केलाउने प्रयास गरेको छ ।

भैंसीसंग बित्यो बाल्यकाल  

२०२८ असोज १४ गते बुबा धिर्जबहादुर वली र आमा उत्तिमकुमारी वलीको कोखबाट मेरो जन्म भएको हो । रुकुमको पुथा उत्तरगंगा गाउँपालिका (तत्कालिन जाङ गाविस ८ खारावाङ) मा जन्मिएकी हुँ ।

मेरो जन्मस्थल भौगोलिक रुपमा विकट हो । पुस माघमा हिउँ पथ्र्यो । कानेश्वर खेल खेल्न जाथ्यौं । घरबाट मकै लिएर जान्थ्यौ र भुटेर खान्थ्यौं । मेरो बुवा म छ महिनाको हुँदा बित्नु भएको हो । मलाई खासै बुवाको अनुहार ख्याल छैन । आमाले नै सुख दुःख गरेर पाल्नु भयो । 

बाल्यकाल बिताएको ठाउँ कसलाई रमाईलो नहोला ? त्यो उमेर पनि उस्तै । अहिले पनि रमाईलो नै लाग्छ । बाल्यकाल गाईभैंसी संग बितेको हो ।

रुकुमको पुर्वि क्षेत्र चुनवाङबाट हाम्रो बाजे खारावाङमा जानुभएको रै‘छ । गाईभैंसी पाल्ने जङ्गल जता छ त्यतै बस्ती बसाउने चलन हुन्थ्यो उ बेला । प्राय वलीहरुको बस्ती त्यस्तै जंगलको नजिकमा भेटिन्छ । तीन चार वर्षकी हुँदी हुँ, भैंसी गोठालो गएको, ठूली दिदी र भिनाजुहरुले बोकेर भैसीको गोठ सार्दै गरेको कुरा याद छ । त्यसपछीका धेरै कुरा थाहापाउँछु ।

घरदेखि टाढा हुन्थे गोठ । ९ वटा भैंसी थिए । चारवटा त कहिल्यै खाली भएनन् । धेरै भंैसी हुँदा बुकी चराउनको लागि डोल्पालीको बनमा लैजानुपथ्र्यौ ।

गोपारी स्कुल र लाकुरीको बोटमुनिको पढाई

गाउँमा स्कुल तीन कक्षासम्म थियो । ७/८ वर्षको हुँदा भर्ना भएको । कक्षा ३ सम्म पढें । मेरो बुवाहरु बेद पढ्ने भएकोले पढाइ प्रति सकारात्मक सोच थियो । छोराछोरीलाई पनि पढाउनुपर्छ भन्ने मान्यता राख्नु हुन्थ्यो । मेरी माइली दिदी फत्ते वली रुकुमकोट मामाको घर बसेर पढ्नुभयो । अरु दुइवटा दिदीहरुले पढ्नै मान्नुभएन ।

बुवा त म पढ्ने उमेरमा हुनुहन्नथ्यो तर आमाले मलाई पढ्न जानेहोस्की त्यहि धौले बल्ल (गोरु) को गोठालो गर्नेहोस् ? भन्नुहुन्थ्यो । बरु स्कुल जान्छु भनेर कक्षा तर तीन कक्षासम्म पढ्दा विद्यालयको भवन थिएन ।

सार्वजनिक चौरमा लागुरीको रुखमुनि बसेर पढ्थ्यौं । पानी पर्‍यो भने मेडमको घरमा जान्थ्यौ । केशरमान रोका (काँग्रेसबाट बिजयी पुर्व सांसद) की दिदी पुर्णा रोकाय उहाँ दाङमा हुनुहुन्छ । उहाँले नै हामीहरुलाई पढाउनु हुन्थ्यो । अहिले पनि सम्झनुहुन्छ । हामीले दिएको शिक्षा राम्रो रै‘छ भन्नुहुन्छ । नाताले उहाँ मेरो मितेरी नाताको भदैनी हो ।

कालोपाटि नै सबथोक हो त्यो बेला । कापी कलम हुँदैनथ्यो । खरीले कालोपाटीमा लेखेर पढेको हो । कोइला पिसेर कालोपाटिमा मोसो लगाउने अनी खरीले लेख्ने अनी मेट्ने गरिन्थ्यो । कक्षा ३ मा पढ्ने बेलामा किताब आएका थिए । त्यो बेलामा गोपारी स्कुल भन्थे अहिले हिमालय माध्यामिक विद्यालय खारावाङ भएको छ ।

कक्षा तीन पास भएपछि टाढा जानुपर्ने । कक्षा चारको किताब पनि पाइएन । माइली दिदि पढ्नको लागि काठमान्डौं आउनु भएको थियो । उहाँलाई खोज्न पठायौं तर किताब पाइएन । घरबाट तीनकक्षा सम्म मात्रै पढ्न सकिने थियो । कक्षा चारबाट चारगाउँ भन्ने ठाउँमा आएर डेरा गरेर बस्नु पर्ने कि त रुकुमकोट आउनु पर्ने भयो ।

रुकुमकोटमा मामाको घर । दाई र दिदिले पनि मामाको घरमै बसेर पढेका हुनाले त पनि त्यहाँ गए दाइलाई दुःख हुन्छ भनेर बरु चारगाऊँ जा भन्नु भयो । मलाई त्यो चारगाउँ गएर डेरा गरेर पढ्न मन लागेन । अनि पढ्न छोडें । तीन चार वर्ष पढाई छोड्दा पनि दिदिले पढ भन्नु भएको थियो तर ठुलो भएँ पढ्न लाज हुन्छ पढ्दिन भनेर तर्किएँ ।

तीन पटकमा एसएलसी कट्यो

२०४६ सालमा बहुदल आयो । गाउँ कमिटी बनाउने भनेर दिदीले २०४७ सालका अखिल नेपाल महिला संघकोे विधान पठाइदिनु भयोे । मैले अक्षर त पढें तर अर्थ बुझिन । अनि उमेर गएपनि पढ्न पर्ने रैछ भन्ने महशुस भयो । १७ वर्षकी थिएँ । गाउँको स्कुल त्यो बेलामा ५ कक्षासम्म भएको थियो । किताब ल्याउन पठाएर त्यहि फेरी स्कुल भर्ना भएँ । केहि सरहरुले सिकाई दिनुभयो । मैले पनि मेहनत गरें र ५ कक्षा पास भएँ ।

दिदीको बिवाह रुकुमकोटमै भएको थियो । मलाई पढ्ने जांगर आयो । त्यसपछी रुकुमकोट आएँ दिदीकोमा । त्यतिखेर दिदी भिनाजु रुक्मेली माविमा पढाउनुहुन्थ्यो । कक्षा ६ को परिक्षा नपढेरै सात कक्षामा भर्ना भएर पढें । मैले एसएलसी २१ वर्षमा दिएँ तर पास भइन । तीनपटक लगाएर एसएलसी पास गरेकी हुं । अरु विषयमा पास भएपनि म्याथमा लाग्थ्यो ।

घरकामा आमाको प्रशासन कडा । गाउँमा लाग्ने स्थानिय मेलाहरु प्नि टाढैबाट हेरेर फर्कनु पर्ने बाध्यता थियो । गन्ने मान्ने मान्छेहरुले एकल महिलाका छोराछोरी छाडा हुन्छन् भनेर आरोप लगाउँथे । त्यस्तो भन्दा आमाले आफ्नो इज्जत जान्छ भनेर हामीलाई कडाई गर्नुहुन्थ्यो ।

६० वर्षे बुवाले १२ वर्षकीलाई भगाउनु’भो

पारिवारीक अवस्था कमजोर थियो । पछि माइली दिदीले जागीर खाने भएपछि सहयोग गर्नुभयो । हाम्रो दुई वटी आमा हो । ठूली आमाको मृत्यु भएपछि मेरो आमालाई बुुवाले विवाह गर्नुभएकोे रे । १२ वर्षको उमेरमा मेरी आमालाई चोरेर लगेको हो रे रुकुमकोटबाट । आमाको पनि आमाबुवा सानैछंदा बित्नुभएको रै‘छ ।

हामी दुई आमाबाट १४ भाइबहिनी छौं । ठूलीआमा बाट ६ भाई छोरा र ३ बहिनी छोरी गरी ९ जना र मेरी आमाबाट चार बहिनी एउटा छोरा । म घरकी सबैभन्दा कान्छि छोरी हुँ । मेरो बुवा ६० वर्षको हुनुहुन्थ्यो रे आमालाई भगाउने बेलामा त्यो बेलामा मेरो आमा जम्मा १२ वर्षको ।

बाल्यकालमा म सोझी थिएँ रे । लाटी भनेर बोलाउँथे । तर घरमा बोलाउने नाम बाउनी थियो । बाहुनको जस्तो लामो नाक भएकोले मलाइ बाहुनी भनेको रे । सोझो भएपनि अलि अलि बिठ्याँई भने गरिन्थ्यो । कांक्रा चोर्ने, घरको नौनी, घिउ चोरेर जंगलमा लगेर रोटि पकाएर खाइन्थ्यो ।

एकदिन पानी परेको बेलामा घांस काट्न जान्छौं भनेर घरबाट गयौं । तर रोटी पकाएर खांदा रात पर्‍यो । त्यसपछि के घांस काट्नु यत्तिकै आइयो । खालि घर फर्केको देखेर आमाले बेसरी कुट्नु भयो ।

एकपटक त्यसरी राती खायौं त्यसरी । रातिमा आगो बलेको देखेमा धन बल्यो वा भूत रहेछ भन्ने चलन थियो । त्यो बेलामा पनि आमाहरु कराउंदै आउनु भयो जङ्गलतिर । आगो निभाएर भागियो । अहिले महशुस हुन्छ, किन कांक्रा चोरियो होला । अहिले त आफ्ना छोराछोरी पनि ठूला ठुला भए । तिनीहरुलाई नचोर नढांट भनेर सिकाईन्छ तर त्यो बेलामा आंफै त्यस्तो गरिन्थ्यो ।

गुन्यो चोली पाउँदाको हर्ष

बाल्यकालमा चार्डपर्व रमाईलो नै लाग्थ्यो । दशै आएपछि भात खान पाईन्थ्यो । नभए मकैको खाजा, ढिडो र रोटि खानुपथ्र्यो । दशैमा भने भात खान पाईन्थ्यो । मेरो सम्झन लाएक खुसी के छ भने त्यो बेलामा ९ वर्षको उमेरमा गुन्यो चोलो दिने चलन थियो छोरीलाई । बुटटे चोली र गुन्यो दिनुभयो आमाले त्यो बेलामा यती खुसी लाग्यो की खुसीको सिमै रहेन । अनी हाम्रो भाषामा पटुकी लाई धरो भन्छन् । कती पटक धरो फुकाउंदै बान्दै हेदै गरे ।

फुली मुन्द्री दिने बेलामा पनि धेरै खुशी लाग्यो । परिवारमा कमाईदिने कोहि पनि थिएन । आमाले भैंसी पालेर कती हुन्थ्यो र खान ठिकै । गहना बनाइदिनु भनेर धेरै भनेपछि आमाले एउटा भैंसी बेचेर फुली र मुन्द्री बनाइदिनु भयो । त्यो बेलामा चौध पन्ध्र वर्षकी थिए । खुब खुसी भएकी थिएँ ।

म राजनीतिमा जोडिएँ

एसएलसी नदिंदै ९ कक्षा पढ्दा नै अनेरास्ववियुको प्रारम्भिक कमिटीमा जोडिए । विद्यार्थी संगठन धेरै नजिकको लाग्थ्यो । तर जिल्ला कमिटीमा पनि साथीहरुले राखीदिए । अनी २०५० सालमा अनेमसंघको अध्यक्ष हुनैपर्छ भन्ने दबाब आयो ।

कांग्रेसको बहुमतको सरकार थियो । त्यो बेलामा शिक्षकहरुलाई खुल्ला राजनीति गर्न प्रतिबन्ध थियो । मेरो दिदी फत्ते वली अनेमसंघको अध्यक्ष हुनुहुन्थ्यो । खुल्ला राजनिती गर्न नपाएपछि उहाँले मलाई अध्यक्ष हुन भन्नु भयो । भिनाजु नन्दलाल शर्मा पछि एमालेको जिल्ला अध्यक्ष हो । भिनाजु विद्यालयको गुरु र घरको पनि अभिभावक हो ।

नौ कक्षा पढ्दा खेरी नै अनेमसंघको अध्यक्षमा राखिदिए । उता पार्टिले पनि पेल्यो र यता दिदीले अध्यक्ष छोड्दा कसलाई बनाउने भन्दा म नै हुनुपर्ने भयो । संगठन गराउन गाउँमा जानु पर्ने मलाई एकदम उल्टो लाग्ने । आफू विद्यार्थी भएकोले आमा, दिदिबहिनीहरुसंग जांदा असजिलो लाग्थ्यो ।

अनेमसंघको प्रथम सम्मेलनबाट अध्यक्ष भएँ । संस्थापक अध्यक्ष सरिता वली हुनुहुन्थ्यो । अर्घाखांचिको उहांको श्रीमान् त्यहां पढाएर बस्ने । उहांले नै प्रेरणा दिएपछि कमिटी बन्यो । त्यसपछि पत्ते वली दिदि आयोजक कमिटी अध्यक्ष हुनुभयो । म तीन कार्यकाल अध्यक्ष भएँ ।

२०५१ सालमा एसएलसी दिएँ । २०५४ सालमा मात्र पास भएँ । त्यसपछि क्याम्पस पढ्न मुसीकोट आइयो । भिरबारी क्याम्पस भन्थे हालको मुसिकोट बहुमुखि क्याम्पसबाट नेपाली विषयमा आइएड, बिएड गरें । एमएड भर्ना गरेर बिचमै छाडे । यता एलएलबी पनि सकेकी छु ।

सेरोफेरो,

संसद भवनसम्म

देवी वली, कर्णाली प्रदेश सभा सदस्यShare

सामान्य जीवन शैली, तार्किक कुरा र मिलनसार व्यवहार देवी वलीका विशेषता हुन । पश्चिम रुकुमकी नेकपाकी नेता वलीले जिल्ला देखि कर्णाली प्रदेशसभासम्म आफ्नो गहकिलो प्रस्तुतीबाटै आफूलाई चिनाएकी छिन् । उनलाई थप चिनाउन सेरोफेरोले बाल्यकाल देखिका संघर्ष र जीवनका भित्री पाटोहरुलाई केलाउने प्रयास गरेको छ ।

भैंसीसंग बित्यो बाल्यकाल  

२०२८ असोज १४ गते बुबा धिर्जबहादुर वली र आमा उत्तिमकुमारी वलीको कोखबाट मेरो जन्म भएको हो । रुकुमको पुथा उत्तरगंगा गाउँपालिका (तत्कालिन जाङ गाविस ८ खारावाङ) मा जन्मिएकी हुँ ।

मेरो जन्मस्थल भौगोलिक रुपमा विकट हो । पुस माघमा हिउँ पथ्र्यो । कानेश्वर खेल खेल्न जाथ्यौं । घरबाट मकै लिएर जान्थ्यौ र भुटेर खान्थ्यौं । मेरो बुवा म छ महिनाको हुँदा बित्नु भएको हो । मलाई खासै बुवाको अनुहार ख्याल छैन । आमाले नै सुख दुःख गरेर पाल्नु भयो । 

बाल्यकाल बिताएको ठाउँ कसलाई रमाईलो नहोला ? त्यो उमेर पनि उस्तै । अहिले पनि रमाईलो नै लाग्छ । बाल्यकाल गाईभैंसी संग बितेको हो ।

रुकुमको पुर्वि क्षेत्र चुनवाङबाट हाम्रो बाजे खारावाङमा जानुभएको रै‘छ । गाईभैंसी पाल्ने जङ्गल जता छ त्यतै बस्ती बसाउने चलन हुन्थ्यो उ बेला । प्राय वलीहरुको बस्ती त्यस्तै जंगलको नजिकमा भेटिन्छ । तीन चार वर्षकी हुँदी हुँ, भैंसी गोठालो गएको, ठूली दिदी र भिनाजुहरुले बोकेर भैसीको गोठ सार्दै गरेको कुरा याद छ । त्यसपछीका धेरै कुरा थाहापाउँछु ।

घरदेखि टाढा हुन्थे गोठ । ९ वटा भैंसी थिए । चारवटा त कहिल्यै खाली भएनन् । धेरै भंैसी हुँदा बुकी चराउनको लागि डोल्पालीको बनमा लैजानुपथ्र्यौ ।

गोपारी स्कुल र लाकुरीको बोटमुनिको पढाई

गाउँमा स्कुल तीन कक्षासम्म थियो । ७/८ वर्षको हुँदा भर्ना भएको । कक्षा ३ सम्म पढें । मेरो बुवाहरु बेद पढ्ने भएकोले पढाइ प्रति सकारात्मक सोच थियो । छोराछोरीलाई पनि पढाउनुपर्छ भन्ने मान्यता राख्नु हुन्थ्यो । मेरी माइली दिदी फत्ते वली रुकुमकोट मामाको घर बसेर पढ्नुभयो । अरु दुइवटा दिदीहरुले पढ्नै मान्नुभएन ।

बुवा त म पढ्ने उमेरमा हुनुहन्नथ्यो तर आमाले मलाई पढ्न जानेहोस्की त्यहि धौले बल्ल (गोरु) को गोठालो गर्नेहोस् ? भन्नुहुन्थ्यो । बरु स्कुल जान्छु भनेर कक्षा तर तीन कक्षासम्म पढ्दा विद्यालयको भवन थिएन ।

सार्वजनिक चौरमा लागुरीको रुखमुनि बसेर पढ्थ्यौं । पानी पर्‍यो भने मेडमको घरमा जान्थ्यौ । केशरमान रोका (काँग्रेसबाट बिजयी पुर्व सांसद) की दिदी पुर्णा रोकाय उहाँ दाङमा हुनुहुन्छ । उहाँले नै हामीहरुलाई पढाउनु हुन्थ्यो । अहिले पनि सम्झनुहुन्छ । हामीले दिएको शिक्षा राम्रो रै‘छ भन्नुहुन्छ । नाताले उहाँ मेरो मितेरी नाताको भदैनी हो ।

कालोपाटि नै सबथोक हो त्यो बेला । कापी कलम हुँदैनथ्यो । खरीले कालोपाटीमा लेखेर पढेको हो । कोइला पिसेर कालोपाटिमा मोसो लगाउने अनी खरीले लेख्ने अनी मेट्ने गरिन्थ्यो । कक्षा ३ मा पढ्ने बेलामा किताब आएका थिए । त्यो बेलामा गोपारी स्कुल भन्थे अहिले हिमालय माध्यामिक विद्यालय खारावाङ भएको छ ।

कक्षा तीन पास भएपछि टाढा जानुपर्ने । कक्षा चारको किताब पनि पाइएन । माइली दिदि पढ्नको लागि काठमान्डौं आउनु भएको थियो । उहाँलाई खोज्न पठायौं तर किताब पाइएन । घरबाट तीनकक्षा सम्म मात्रै पढ्न सकिने थियो । कक्षा चारबाट चारगाउँ भन्ने ठाउँमा आएर डेरा गरेर बस्नु पर्ने कि त रुकुमकोट आउनु पर्ने भयो ।

रुकुमकोटमा मामाको घर । दाई र दिदिले पनि मामाको घरमै बसेर पढेका हुनाले त पनि त्यहाँ गए दाइलाई दुःख हुन्छ भनेर बरु चारगाऊँ जा भन्नु भयो । मलाई त्यो चारगाउँ गएर डेरा गरेर पढ्न मन लागेन । अनि पढ्न छोडें । तीन चार वर्ष पढाई छोड्दा पनि दिदिले पढ भन्नु भएको थियो तर ठुलो भएँ पढ्न लाज हुन्छ पढ्दिन भनेर तर्किएँ ।

तीन पटकमा एसएलसी कट्यो

२०४६ सालमा बहुदल आयो । गाउँ कमिटी बनाउने भनेर दिदीले २०४७ सालका अखिल नेपाल महिला संघकोे विधान पठाइदिनु भयोे । मैले अक्षर त पढें तर अर्थ बुझिन । अनि उमेर गएपनि पढ्न पर्ने रैछ भन्ने महशुस भयो । १७ वर्षकी थिएँ । गाउँको स्कुल त्यो बेलामा ५ कक्षासम्म भएको थियो । किताब ल्याउन पठाएर त्यहि फेरी स्कुल भर्ना भएँ । केहि सरहरुले सिकाई दिनुभयो । मैले पनि मेहनत गरें र ५ कक्षा पास भएँ ।

दिदीको बिवाह रुकुमकोटमै भएको थियो । मलाई पढ्ने जांगर आयो । त्यसपछी रुकुमकोट आएँ दिदीकोमा । त्यतिखेर दिदी भिनाजु रुक्मेली माविमा पढाउनुहुन्थ्यो । कक्षा ६ को परिक्षा नपढेरै सात कक्षामा भर्ना भएर पढें । मैले एसएलसी २१ वर्षमा दिएँ तर पास भइन । तीनपटक लगाएर एसएलसी पास गरेकी हुं । अरु विषयमा पास भएपनि म्याथमा लाग्थ्यो ।

घरकामा आमाको प्रशासन कडा । गाउँमा लाग्ने स्थानिय मेलाहरु प्नि टाढैबाट हेरेर फर्कनु पर्ने बाध्यता थियो । गन्ने मान्ने मान्छेहरुले एकल महिलाका छोराछोरी छाडा हुन्छन् भनेर आरोप लगाउँथे । त्यस्तो भन्दा आमाले आफ्नो इज्जत जान्छ भनेर हामीलाई कडाई गर्नुहुन्थ्यो ।

६० वर्षे बुवाले १२ वर्षकीलाई भगाउनु’भो

पारिवारीक अवस्था कमजोर थियो । पछि माइली दिदीले जागीर खाने भएपछि सहयोग गर्नुभयो । हाम्रो दुई वटी आमा हो । ठूली आमाको मृत्यु भएपछि मेरो आमालाई बुुवाले विवाह गर्नुभएकोे रे । १२ वर्षको उमेरमा मेरी आमालाई चोरेर लगेको हो रे रुकुमकोटबाट । आमाको पनि आमाबुवा सानैछंदा बित्नुभएको रै‘छ ।

हामी दुई आमाबाट १४ भाइबहिनी छौं । ठूलीआमा बाट ६ भाई छोरा र ३ बहिनी छोरी गरी ९ जना र मेरी आमाबाट चार बहिनी एउटा छोरा । म घरकी सबैभन्दा कान्छि छोरी हुँ । मेरो बुवा ६० वर्षको हुनुहुन्थ्यो रे आमालाई भगाउने बेलामा त्यो बेलामा मेरो आमा जम्मा १२ वर्षको ।

बाल्यकालमा म सोझी थिएँ रे । लाटी भनेर बोलाउँथे । तर घरमा बोलाउने नाम बाउनी थियो । बाहुनको जस्तो लामो नाक भएकोले मलाइ बाहुनी भनेको रे । सोझो भएपनि अलि अलि बिठ्याँई भने गरिन्थ्यो । कांक्रा चोर्ने, घरको नौनी, घिउ चोरेर जंगलमा लगेर रोटि पकाएर खाइन्थ्यो ।

एकदिन पानी परेको बेलामा घांस काट्न जान्छौं भनेर घरबाट गयौं । तर रोटी पकाएर खांदा रात पर्‍यो । त्यसपछि के घांस काट्नु यत्तिकै आइयो । खालि घर फर्केको देखेर आमाले बेसरी कुट्नु भयो ।

एकपटक त्यसरी राती खायौं त्यसरी । रातिमा आगो बलेको देखेमा धन बल्यो वा भूत रहेछ भन्ने चलन थियो । त्यो बेलामा पनि आमाहरु कराउंदै आउनु भयो जङ्गलतिर । आगो निभाएर भागियो । अहिले महशुस हुन्छ, किन कांक्रा चोरियो होला । अहिले त आफ्ना छोराछोरी पनि ठूला ठुला भए । तिनीहरुलाई नचोर नढांट भनेर सिकाईन्छ तर त्यो बेलामा आंफै त्यस्तो गरिन्थ्यो ।

गुन्यो चोली पाउँदाको हर्ष

बाल्यकालमा चार्डपर्व रमाईलो नै लाग्थ्यो । दशै आएपछि भात खान पाईन्थ्यो । नभए मकैको खाजा, ढिडो र रोटि खानुपथ्र्यो । दशैमा भने भात खान पाईन्थ्यो । मेरो सम्झन लाएक खुसी के छ भने त्यो बेलामा ९ वर्षको उमेरमा गुन्यो चोलो दिने चलन थियो छोरीलाई । बुटटे चोली र गुन्यो दिनुभयो आमाले त्यो बेलामा यती खुसी लाग्यो की खुसीको सिमै रहेन । अनी हाम्रो भाषामा पटुकी लाई धरो भन्छन् । कती पटक धरो फुकाउंदै बान्दै हेदै गरे ।

फुली मुन्द्री दिने बेलामा पनि धेरै खुशी लाग्यो । परिवारमा कमाईदिने कोहि पनि थिएन । आमाले भैंसी पालेर कती हुन्थ्यो र खान ठिकै । गहना बनाइदिनु भनेर धेरै भनेपछि आमाले एउटा भैंसी बेचेर फुली र मुन्द्री बनाइदिनु भयो । त्यो बेलामा चौध पन्ध्र वर्षकी थिए । खुब खुसी भएकी थिएँ ।

म राजनीतिमा जोडिएँ

एसएलसी नदिंदै ९ कक्षा पढ्दा नै अनेरास्ववियुको प्रारम्भिक कमिटीमा जोडिए । विद्यार्थी संगठन धेरै नजिकको लाग्थ्यो । तर जिल्ला कमिटीमा पनि साथीहरुले राखीदिए । अनी २०५० सालमा अनेमसंघको अध्यक्ष हुनैपर्छ भन्ने दबाब आयो ।

कांग्रेसको बहुमतको सरकार थियो । त्यो बेलामा शिक्षकहरुलाई खुल्ला राजनीति गर्न प्रतिबन्ध थियो । मेरो दिदी फत्ते वली अनेमसंघको अध्यक्ष हुनुहुन्थ्यो । खुल्ला राजनिती गर्न नपाएपछि उहाँले मलाई अध्यक्ष हुन भन्नु भयो । भिनाजु नन्दलाल शर्मा पछि एमालेको जिल्ला अध्यक्ष हो । भिनाजु विद्यालयको गुरु र घरको पनि अभिभावक हो ।

नौ कक्षा पढ्दा खेरी नै अनेमसंघको अध्यक्षमा राखिदिए । उता पार्टिले पनि पेल्यो र यता दिदीले अध्यक्ष छोड्दा कसलाई बनाउने भन्दा म नै हुनुपर्ने भयो । संगठन गराउन गाउँमा जानु पर्ने मलाई एकदम उल्टो लाग्ने । आफू विद्यार्थी भएकोले आमा, दिदिबहिनीहरुसंग जांदा असजिलो लाग्थ्यो ।

अनेमसंघको प्रथम सम्मेलनबाट अध्यक्ष भएँ । संस्थापक अध्यक्ष सरिता वली हुनुहुन्थ्यो । अर्घाखांचिको उहांको श्रीमान् त्यहां पढाएर बस्ने । उहांले नै प्रेरणा दिएपछि कमिटी बन्यो । त्यसपछि पत्ते वली दिदि आयोजक कमिटी अध्यक्ष हुनुभयो । म तीन कार्यकाल अध्यक्ष भएँ ।

२०५१ सालमा एसएलसी दिएँ । २०५४ सालमा मात्र पास भएँ । त्यसपछि क्याम्पस पढ्न मुसीकोट आइयो । भिरबारी क्याम्पस भन्थे हालको मुसिकोट बहुमुखि क्याम्पसबाट नेपाली विषयमा आइएड, बिएड गरें । एमएड भर्ना गरेर बिचमै छाडे । यता एलएलबी पनि सकेकी छु ।

२०५७ सालमा विवाह भएको हो । अखिल नेपाल महिला संघ रुकुमको अध्यक्ष भएदेखी पार्टीले राजनीतिमा पुर्णकालिन बनायो । संगठन विस्तारको लागि तत्कालिन ४३ गाबिस मध्ये पुर्तिमकांडा बाहेक सबै ठाउँमा पुगें । 

पूर्णकालिन भएपछि पार्टीका नेताहरुले विवाह भनेको तपाई पछाडि पर्नु हो त्यसैले विवाहको बारेमा नसोच्नुहोला भन्नु हुन्थ्यो । समाज परिवर्तन गर्ने हो । समाजवाद ल्याउने हो । न्याय समानताका लागि लड्ने हो भनेपछि मेरो दिमाग पनि यस्तो बलियो बन्यो की विवाह भनेपछि मलाई रिस उठ्थ्यो । मलाई त्यसो भन्ने पार्टी नेताहरु पुरुष थिए । तर उनीहरु विवाहित थिए ।

त्यतिबेला अरु महिला कार्यकर्ता थिएनन् । मैले २०५५ तिर एउटा लेख लेखेकी छु । विवाह भनेको बन्धन हो भनेर । पछि दिदी भिनाजुले विवाहको प्रस्ताव ल्याउनु भयो । दिदीको घरनजिकै को केटा र आफूले पढाएको विद्यार्थी । एकप्रकारले दवाब पनि आयो भनौं ।

साथीको खाँचो परेको त्यो दिन
२०५६ सालमा साह्रै बिरामी भएँ । टाइफाइड भयो । मुसिकोटमा कोठा लिएर बस्थ्यौं । संगै बस्ने धेरै साथीहरु थियौं तर संयोग साथीहरु घर गएको बेलामा बिरामी भइयो । पार्टीका नेताहरुले सहानुभुति पनि राख्नुभयो । औषधी पनि गर्नुभयो । मलाई संधै कुरेर बस्ने कुरा पनि भएन ।

अरु कोठामा बस्नेहरुले ल्याइ दिएको तातोपानी र खाना पनि खान मन नलाग्ने तर खान मन लागेको बेलामा कसलाई ल्याइदे भन्नु ? त्यसपछि मलाई विवाहको महशुष भयो । कम्तिमा पनि विवाह गरको भए त श्रीमान्ले पानी तताएर दिन्थे होला भन्ने भयो ।

उमेरमा सन्चो नहुदा त जीवनसाथीको यति महत्व हुन्छ भने बुढेसकालमा स्वभाविक रुपमा खाँचो हुन्छ होला भन्ने लाग्यो । यो मनोविज्ञानबाट प्रभावित भएर दिदीहरुले राखेको प्रस्तावलाई मैले स्विकारें । अलि पहिला पनि विवाहको प्रशंग नचलेको होइन । त्यो बेलामा पनि पार्टीले नै प्रस्ताव ल्याएको थियो । तर नेता हुन भनेर हिंडेको विवाह गरेपछि पछाडि परिन्छ भन्ने सोचले प्रस्तावमा थप सोचिएन ।

२०५७ सालमा मेरो जनवादी विवाह भयो । रुकुमकोटको खुल्ला ठाउँमा मञ्च बनाएर पार्टीले नै आयोजना गरेर नेता शेरबहादुर केसीको प्रमुख आथित्यतामा विवाह भयो । केटालाई विवाह पहिला पनि देखेको थिएँ तर मन परेको थिएन । संगत हुंदै जाँदा उहाँको व्यवहारले मन जित्यो ।

विवाह पछिको सम्बन्ध : खासै झगडा परेन
विवाहपछिका दिनहरु राम्रै भयो । श्रीमान् प्रँबिको शिक्षक । तलवले सबै अभाव टर्दैनथ्यो । यद्यपि पुर्‍याइन्थ्यो । संकटकाल लागेपछि भने समस्या आयो । पहिला एउटा शिक्षक पछि राजनीतिकर्मीसंग विवाह गरेपछि उहाँको जीवन पनि राजनीतिसंग जोडियो । काजमा रुकुमकोट मै बस्नु भयो ।

विवाह गरेको एक वर्षमै बच्चा जन्मियो । दुई वटा छोरा छन् । एउटन १८ वर्ष भयो । १२ मा पढ्छ विज्ञान विषय लिएर, काठमाण्डौंमा । कान्छो छोरा कक्षा ७ मा पढ्दै छ ।

कामको विभाजन नमिलेर महिलालाई हिंसा हुने गरेको जस्तो परिस्थिती मैले भोग्न परेन । यद्यपि गाउँघरले त त्यो अनुमान गरेकै थियो । विवाह गर्ने बेलामा उहांकै साथीहरुले, परिवारले पनि अरु बुहारीले जस्तै व्यवहारको अपेक्षा गरेका थिएनन् मबाट । उहाँलाई पनि भन्थे’रे हिजोसम्म आमाको हातबाट पकाएको खाएको मान्छे अब त नेतासंग विवाह गरेपछि आफै भाडा माझ्ने खाना पकाउने त होला भनेर ।

त्यो हिसाबले कामको बिभाजन कहिल्यै भएन । त्यस्तो भएको भए म राजनीतिमा टिक्न सक्दिनथें पनि होला । यो ठाउँसम्म आउनको लागि उहाँको पनि उत्तिकै देन छ ।

बोलिचाली बन्द हुने खालको झगडा पनि भएको छैन । भयो भने पनि एक घण्टापछि राम्रो सम्बन्ध भइहाल्छ । विवाद भनेको बच्चाको कारणले हुने गथ्र्यो । शिक्षक मान्छे दुई तीन महिनामा भेट हुन्थ्यो । बच्चाले केहि चिज माग्दा खेरी यत्ति त ल्याइदिएको भएपनि हुन्थ्यो नी भन्ने जस्तो मलाई लाग्थ्यो । तर उहाँले अनावश्यक खर्च गर्नुहुन्न भन्ने कुरामा अडान राख्नुहुन्थ्यो ।

छोराहरुले गल्ती गर्दा म आफूले कहिले गाली गर्थें । कहिले एकदुई झापड लाइन्थ्यो पनि तर बुवाले ठुलो स्वरले बोल्दा पनि मलाई रिस उठ्थ्यो । बच्चा त मेरा मात्रै हुन जस्तो लाग्थ्यो मलाई ।

राजनीतिक जीवन
म राजनीतिमा आउनुमा घर परिवारकै प्रेरणा हो । दिदी भिनाजुको प्रेरणाले । दिदीले बहुदल आएपछि पार्टीको विधान पठाई दिनु भयो । त्यो विधान नपठाएको भए पढाई पनि अगाडि बढ्दैनथ्यो की !

शुरुमा अनेमसंघको गाउँ कमिटी अध्यक्ष भएँ । त्यसपछि २०५१ सालमा जिल्लाको अध्यक्ष भएँ । २०५४ देखी २०५९ सालसम्म अनेमसंघको केन्द्रिय सदस्य भएँ । तीन कार्यकाल जिल्लाको अध्यक्ष त्यसपछि २०५१ देखी २०६६ सालसम्म एमालेको जिल्ला कमिटी सदस्य भएर काम गरें ।

लगातार जिल्लाको सदस्य भएँ तर माथी दाबि गर्नुपर्छ भन्ने मनमा आएन । पद भन्दा काम ठूलो कुरा हो जस्तो लाग्थ्यो । २०६७ मा जिल्लाको उपाध्यक्ष भएँ । २०६९ सालमा राष्ट्रिय प्रतिनिधी परिषद्को सदस्य भएँ । हाल कर्णाली प्रदेशको सदस्य छु ।

हार्नकै लागि प्रत्यक्ष चुनाव लडें
२०६४ सालमा भएको संविधानसभाको पहिलो निर्वाचनमा रुकुम क्षेत्र नम्बर १ बाट प्रत्यक्ष तर्फ उम्मेदवार भएँ । तत्कालिन अवस्थामा रुकुममा प्रत्यक्ष निर्वाचनमा उठ्नु भनेको हार्नको लागि तयार भएर जाने हो । जित्ने कुनै सम्भावना थिएन् । तर पनि पार्टीका निम्ति भोट संरक्षण गर्नु नेताको दायित्व पुरा गरेकी हुँ ।

२०७४ मा सिस्ने गाउँपालिकामा वडा सदस्यमा निर्वाचित भएँ । जिल्ला समन्वय समितिको नेतृत्व गर्नु पर्ने भयो भने भन्ने हिसाबले पार्टीकै योजनामा उठेकी हुँ । राज्य पुर्नसंरचनाको कुरा चलिरहँदा सिस्ने गाउँपालिका पश्चिम रुकुममा पर्छ होला भन्ने हामीलाई लागेको थियो । तर भुगोल बिभाजनमा सिस्ने लाई पुर्वी रुकुमा पारे ।

पुर्व र पश्चिमा दोहोरो बसोबास भएका व्यक्तिलाई भूगोल छनोट गर्ने अवसर दियो पार्टीले । मेरो घरबास खलङ्गा भएकोले पनि व्यवहारिक रुपमा सजिलोको लागि नामावली पश्चिममा सारें । त्यसपछि समानुपातिक तर्फबाट कर्णाली प्रदेशको प्रदेश सभा सदस्य भएँ ।

राजनीतिक इमान्दारिता र सामाजिक मुद्दा
म राजनितिमा लाग्दाको समाज र अहिलेको समाजको समिक्षा गर्दा केहि कुरा त पुरा भएका छन् । निराशाजनक स्थिती छैन । तर आधा मुद्दा अहिले पनि तिनै छन् । जुन बिडम्बना हो । त्यो बेला हामी राजनीतिमा लाग्दाको इमान्दारिता, पार्टीप्रति, कार्यकर्ता प्रति, संगठन, नेतारु प्रतिको इमान्दारिता अहिले छैन ।

कोहि कोहिले भन्थे त्यो बेलामा एसएलसी पास भएको छोरी मान्छे राम्रो जागीर खान छोडेर यस्तो राजनीतिको फोहोरी खेलमा किन लागेको ? तर आफ्नो तर्फबाट कहिल्यै पार्टीको विश्वासलाई चुक्न दिइन । अहिले इमान्दारिता घटेर गएको छ । नेता धेरै हुने र अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा धेरै हुने गरेको छ । यसले पार्टीको आन्दोलनलाई कमजोर बनाएको छ । पार्टीमा धेरै लाग्ने तर नेतृत्व थोरैले लिने र नेतृत्व पनि सर्वसम्मत नै गर्नुपर्दछ ।

राजनीतिमा महिला : बच्चा जन्माउँदा संरक्षण चाहिन्छ
राजनीतिमा महिला र पुरुषलाई अगाडि बढ्ने सन्दर्भमा तीनवटा कुराको नजिकबाट अनुभुती गरेकी छु । बच्चा जन्मने अवस्थालाई पार्टीका अरु पुरुषहरुले महिला पछाडि पर्ने अझ भनौ एकहिसावले हराउने अबस्था हो भनेर बुझ्दछन् । बच्चा जन्मियो अब उहाँलाई बिदा गर्दिम् भनेर धेरै पटक प्रस्ताव आएको हो मेरै हकमा पनि ।

पहिलो कुरा पार्टीले विवाह गरिदिएको हो । अर्को कुरा म पुर्णकालिन कार्यकर्ता हो । बच्चा जन्माउने र हुर्काउने प्राकृतीक प्रकृया हो । बच्चा भएपछि केहि समय म स्याहारमा लागें । त्यसलाई पनि पार्टीको काम मानेर मुल्याकंन गर्नुपर्दछ भनेर मलाई हटाउनु पाउनु हुन्न भनेर मैले अडान लिएँ । केहि पुरुष साथीहरुले पनि समर्थन गर्नुभयो ।

बैठकमा तिन पटक सम्म अनुपस्थित भएमा कमिटिबाट हटाउने भन्ने नियम थियो । मैले दाबी गरेरै आफ्नो निरन्तरतालाई टुटाईन । महिलालाई सबै कुराबाट समस्या छ ।

पार्टीकै काममा झट्ट निस्केर हिंडौं भने आफूसंग पैसा हुंदैन । पैतृक सम्पत्ति भएपनि थोरै । महिलाको नाममा प्राय पैतृक सम्पत्ति नै हुंदैन । त्यसैले गारो हुन्छ महिलालाई ।

विवाहपछि महिलालाई बच्चा जन्माउने कुरा र हुर्काउने कुरालाई पार्टी संगठनकै रुपमा मुल्याकंन हुनुपर्दछ । त्यहि बेलामै हो महिलाहरु हराउने भनेको । त्यसपछि विवाहपछि बाहिर निस्कँदा अनेक लाल्छना लगाउने र परपुरुषसंग सल्केको आशंका गर्ने श्रीमान् भएपछि महिला राजनीतिमा टिक्दैनन् ।

दुःख–सुख
जीवनमा दुखको क्षण भनेको एकपटक विरामी परेको थिए । करिब नौ दश वर्षको उमेरमा । एक्कासी हात खुट्टा नै नचल्ले भएको थियो । त्यो बेलामा मरिन्छकी भन्ने ठुलो पिर पर्‍यो ।

त्यसपछि ०५० सालमा मदन भण्डारीको हत्या भयो । त्यो बेलामा हत्याको खबर सुन्ने बेलामा खासै केहि भएन । तर पार्टीले प्रत्येक जिल्ला एवं मुख्य शहरमा भिडियो देखाउने कार्यक्रम राखेको थियो । त्यो बेलामा विद्यादेवी भण्डारी रोएको, दाहसंस्कार गरेको देख्दा सारै दुःख लाग्यो ।

खुसीको क्षण सांसद भएपछि हो ।

स्कूल जस्तो संसद भवन
सांसद भएर प्रभाबकारी काम गर्न नसकेको जस्तो अनुभुती भएको छ । कार्यक्रम, नीति, बजेट परम्परागत जस्तै लागेको छ । एक वर्षको अनुभवमा खासै चित्त बुझेको छैन । एकहिसाबले क्याम्पस पढ्न रुकुमबाट सुर्खेत झरेको जस्तो । कक्षा लिन गएको जस्तो अनुभूती छ संसद भवनको ।

समानुपातिक सांसदहरुलाई बजेटमा बिभेद छ । २४ वटा निर्वाचन क्षेत्रलाई आधार मान्दाखेरी समानुपातिक तर्फका सांसदहरुलाई बाइपास गरीएको छ । संसद विकास कोष भएको भए सामान्य कामहरु पनि गर्न सकिन्थ्यो । अहिले त खाली कतै साक्षि त कतै पुलको भूमिका मात्रै छ ।

प्रस्तुति : सीता ओली २०७५ चैत १  सेरोफेरो